خداوند درباره درخواست مردم هنگام کشف حقیقت در زمان مرگ می فرماید: حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ.
آنان به بهانه جویى و بی داد خویش پاى مى فشارند تا آنگاه که مرگ یکى از آنان در مى رسد؛ رو به بارگاه خدا مى کند و تقاضا مى نماید که مرگ او بتأخیر افتد و دگرباره به دنیا باز گردد... .(مومنون؛ آیه 99)
پرسش این است که چرا خداوند را در قالب جمع به کار برده و گفته : رب ارجعونی؟
در کاربرد جمع نسب به خدا و علل آن دیدگاه هایی مطرح شده که عبارتند از:
1. به باور پاره اى، این سخنان، خواسته ی نابجا و تقاضاى نابهنگام خویش را با دلهره و گریه به بارگاه خدا مى برند و از او یارى مى خواهند؛ آنگاه رو به فرشتگان مى کنند که شما را به خدا ما را به دنیا باز گردانید. پس خطاب جمع در «ارجعون» ناظر به فرشتگان است.
2. امّا به باور پاره اى دیگر، چون زمخشری در کشاف، روى سخن با خداست؛ و در فرهنگ عرب براى بزرگداشت مخاطب و تعظیم در برابر او، گاه براى یک مخاطب واژه جمع به کار مى رود.
از این نمونه هم در نثر و شعر عرب بسیار است و هم در خود قرآن نیز نمونه دارد؛ از آن جمله این آیه است که زن فرعون در مورد نجات موسى از مرگ و کشته شدن به دست جلاّدان فرعون رو به او کرد و گفت: و قالت امرأة فرعون قرة عین لى و لک لا تقتلوه؛ و همسر فرعون گفت: این کودک نیل، نور چشم من و تو و مایه روشنى دیدگانمان خواهد بود؛ پس او را نکشید؛ امید که برایمان سودبخش افتد یا او را به فرزندى خویش برگیریم...
علامه طباطبایی نیز در ذیل آیه می نویسد: از مفسرین گفته اند: خطاب" ارجعون" به همان" رب" است، و اگر آن را جمع آورده و گفته:" برگردانید" از باب تعظیم است، هم چنان که همسر فرعون بنا به حکایت قرآن کریم به شوهر خود فرعون گفت:" قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ لا تَقْتُلُوهُ- نور چشم من و تو باشد و او را نکشید".
البته با این که این رویه در زبان فارسى نیز معمول است و به مخاطب واحد، هنگام احترام ((شما)) مى گوئیم ، ولى با توجه به اینکه این تعبیر در زبان عربى ، مخصوصا در اعصار گذشته ، رائج نبوده ، و در قرآن نیز نمونه اى براى آن دیده نمى شود، ضعف این تفسیر روشن است .
3. دیگر گفته اند: این از باب جمع فعل است نه جمع فاعل. در حقیقت ارجعونی به این معناست که مرده چند مرتبه مى گوید: پروردگارا" ارجعنى ارجعنى ارجعنى" مرا برگردان برگردان، برگردان. این تکرار به صورت جمع فعل در آمده نه آن که فاعل فعل ارجاع چند نفر باشند، بلکه فعل را فرد مرده چند بار تکرار کرده است؛ هم چنان که بعضى در معناى شعر زیر همین را گفته اند:
قفا نبک من ذکرى حبیب و منزل *** بسقط اللوى بین الدخول فحومل
" برخیزید، برخیزید تا گریه کنیم از یاد محبوب و منزل واقع در سقط اللوى بین دخول و حومل" که معناى قفا (که صیغه تثنیه و دو نفرى است)" قف، قف" است.
به نظر می رسد که آیت الله جوادی آملی به این نظر گرایش دارد چنان که از درس تفسیرش بر می آید.
4. علامه طباطبایی نظر دیگری دارد و آن را پذیرفته و آرای دیگر را نمی پذیرد. مفسران نمونه نیز این نظر را پذیرفته اند. به هر حال علامه می نویسد: " قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ"- ظاهرا خطاب در" برگردانید مرا" به ملائکه موکل بر مرگ است، و کلمه رب استغاثه اى است که حرف ندایش (اى) حذف شده، و این استغاثه جمله اى است معترضه که میان" قال"، و" ارجعون" فاصله شده و تقدیر آن این است: گفت- در حالى که به پروردگار خود استغاثه مى کند- مرا برگردانید"!
ولى این دو وجه شاذ و در محاورات عرب نادر است، هم جمع آوردن به منظور تعظیم و هم به منظور جمع فعل، و نباید کلام فصیح خداى را بر چنین معانى حمل کرد.
البته برخی در این باره سکوت کرده اند: «نضربن شمیل» در این مورد مى گوید: از «خلیل» در باره واژه مورد بحث پرسیدند، او اندکى فکر کرد و گفت: واقعیت این است که شما از چیزى پرسش نمودید که من درست پاسخ آن را نمى دانم، پس مرا معاف دارید. پرسشگر با ادب و احترام پذیرفت و مردمى که حضور داشتند شیوه آن مرد دانشور و دانشمند را ستودند و تحسین کردند.
fereshteh mohiti surkohi
